Làng nghề sơn mài Hạ Thái với lịch sử hơn 200 năm

Làng nghề sơn mài Hạ Thái với lịch sử hơn 200 năm và nổi tiếng với những tác phẩm nghệ thuật tranh sơn mài tuyệt tác. Hãy cùng Thư Viện Gỗ đi tìm hiểu về sản phẩm của ngôi làng truyền thống này nhé!

Khám phá lịch sử của làng nghề sơn mài Hạ Thái

Làng có từ khoảng thế kỷ XVII, nằm ở xã Duyên Thái, Thường Tín, Hà Nội. Tiền thân của làng nghề Hạ Thái chính là phường sơn son thếp vàng Cự Tràng. Ngày xưa, làng nghề này chính là nơi gia công đồ cho tầng lớp quý tộc và vua chúa. Bởi vậy, mà làng Hạ Thái còn có tên là làng nghề “dâng vua”.

Ban đầu, làng mới chi có nghề sơn đồ nét; nhưng vào khoảng đầu thập niên 30 của thế kỷ trước, những họa sĩ Việt Nam đầu tiên học tại Trường Mỹ thuật Đông Dương đã tìm tòi phát hiện thêm các vật liệu màu khác như: vỏ trứng, ốc, cật tre…; và nổi bật trong đó là đưa kỹ thuật mài vào sơn, tạo nên kỹ thuật sơn mài độc đáo. Từ đó, thuật ngữ sơn mài và tranh sơn mài cũng trở nên phổ biến hơn.

Sản phẩm chính của làng nghề sơn mài Hạ Thái chủ yếu là đồ thờ cúng phục vụ nhu cầu văn hóa tâm linh. Sau đó, để phù hợp với nhu cầu thị trường các sản phẩm của làng nghề đã trở nên đang dạng hơn; có thêm các sản phẩm phụ vụ cuộc sống hàng hay các sản phẩm trưng bày, trang trí nội thất như: lọ hoa, khay, đĩa, tranh phong cảnh, đồ lưu niệm,…

Nguyên liệu để tạo ra một tác phẩm sơn mài

Bởi những loại sơn ta có thể sẽ gây ra tác động phụ; và cần phải phụ thuộc nhiều vào thời tiết. Do đó, loại sơn chính được sử dụng cho những tác phẩm sơn mài Hạ Thái chính là sơn Nhật. Vì loại sơn Nhật có ưu điểm nhanh khô dù sử dụng ở nơi thời tiết ôn đới như nước ta. Và loại sơn này cũng mang đến độ bóng phù hợp cho các tác phẩm. Thông thường, các tác phẩm sẽ được phủ 1 lớp sơn ở bên trong và 1 lớp sơn ở bên ngoài.

Ngoài ra, có rất nhiều người vẫn chọn sử dụng những tác phẩm được phủ tranh sơn ta. Vì mặc dù có nhược điểm là lâu khô, nhưng làng Hạ Thái có cách xử lý rất đặc biệt; đó là dùng nắm tóc rối hay bàn tay ẩm xoa lên thì bền mặt tranh sẽ bóng hơn. Có thể vì sự công phu và sự tỉ mỉ mà người thợ đã dành cho những tác phẩm sử dụng tranh sơn ta; nên những tác phẩm này rất được ưa chuộng trên thị trường.

Những công đoạn để tạo ra một sản phẩm sơn mài

Để tạo ra được một sản phẩm sơn mài cần phải trải qua nhiều công đoạn khác nhau. Mỗi công đoạn đều đòi hỏi người thợ phải thực sự tỉ mỉ; nâng niu và chau chuốt từng tí một. Mỗi sản phẩm sẽ đều trải qua các bước bao gồm: cốt (vóc), gắn, đánh vải, bó, hom, kẹt lót, thí, phun màu (dán bạc) và quang toát. Có thể chia làm một số công đoạn chính: bó hom vóc, trang trí, mài và đánh bóng.

Bó hom vóc

Bắt đầu từ việc lựa chọn chất liệu để hom cốt gỗ (đồ vật cần sơn); chính là giấy bả là loại giấy được làm từ gỗ dó có đặc tính dai và độ bền cao hơn vải.

Cách bó hom vóc được tiến hành theo các bước: Sử dụng đất phù sa (hoặc có thể thay bằng bột đá); trộn cùng sơn ta, giấy bản và đem đi giã nhuyễn để chít lên các vết rạn nứt trên tấm gỗ. Xen kẽ với một lớp sơn là một lớp giấy (hay vải màn).

Tiếp đến là đục mộng mang cá để có thể cài và gắn sơn cho các nẹp gỗ ngang ở sau tấm vóc (ván gỗ); để hạn chế việc xuất hiện vết rạn xé dọc tấm vải.

Để bảo vệ tấm vóc không bị thấm nước, mối mọt hay bị ảnh hưởng bởi thời tiết; sau khi gỗ khô kiệt mới hom sơn kín cả mặt trước và mặt sau. Mỗi công đoạn này cần phải được chăm chuốt kỹ càng; vì nó sẽ ảnh hưởng tới tuổi thọ của sản phẩm.

Trang trí

Sau khi hoàn thành những tấm vóc hay mô hình của bình hoa,… Tiếp đến, người chế tác sẽ sử dụng những chất liệu tạo màu như: vỏ trứng, mảnh xà cừ, vàng, bạc,… để bắt đầu công đoạn gắn, dán. Để hoàn thành công đoạn này, các tác phẩm sẽ được phủ sơn rồi mài lại cho bề mặt phẳng hơn.

Tiếp theo, là công đoạn phủ sơn. Với kỹ thuật phủ sơn tượng hay các sản phẩm nội thất như: hương án, hoành phi, câu đối người thợ sẽ phải ở trong phòng kín; và quây màn xung quanh để tránh bị gió thổi các nguyên liệu: quỳ vàng, quỳ bạc, tránh bụi bám vào nước sơn còn ướt.

Mài và đánh bóng

Để tạo nên độ bóng chìm trong cốt màu và tạo được chiều sâu cho mỗi tác phẩm; người thợ sẽ sử dụng dầu bóng đã pha màu để vẽ lên. Sau mỗi lần mài sẽ tiếp tục phủ một lớp màu lên; nhằm giúp lớp màu này được bền hơn.

Điểm đặc biệt của các tác phẩm sơn dầu chính là sử dụng lá chuối khô để làm giấy nhám; và cho đến ngày nay, phương pháp thủ công này vẫn đang được sử dụng. Và tác phẩm sơn dầu của làng nghề sơn mài Hạ Thái không được phép dùng dầu bóng; những công đoạn cuối cùng này cũng chính là bước quyết định đến chất lượng của tác phẩm. Thông thường, người thợ sẽ sử dụng một số nguyên liệu để màu và đánh bóng như: than củi xoan nghiền nhỏ, tóc rối, đá gan gà,…

Kỹ thuật sơn mài của làng nghề Hạ Thái

Ngày nay, để phù hợp với nhu cầu của người tiêu dùng; kỹ thuật sơn mài của làng Hạ Thái không chỉ được sử dụng để làm tranh, hoành phi, câu đối; mà còn được đưa vào các sản phẩm đồ nội thất cao cấp như: bàn ghế, giường tủ,… Đặc biệt, gốm sơn mài cũng đang là sản phẩm được rất nhiều người yêu thích.

Điểm nổi bật nhất của các tác phẩm sơn mài Hạ Thái chính là ở màu sắc. Bởi nếu màu sắc càng tươi tắn thì các tác phẩm càng được đánh giá cao; và điều này phụ thuọc vào công đoạn pha sơn. Chính vì vậy, để tạo ra nét riêng biệt cho các tác phẩm của mình; mà mỗi hộ gia đình của làng Hạ Thái sẽ có những bí quyết pha sơn riêng cho mình; cùng với đó là sự kết hợp với kỹ thuật pha chế sơn hiện đại; thay đổi công đoạn phủ sơn, tạo cho sản phẩm độ bóng, bền, đẹp.

Các sản phẩm của làng nghề sơn mài Hạ Thái

Không chỉ dừng lại ở các tác phẩm tranh sơn mài nghệ thuật. Chính vì sơn mài có thể thực hiện trên những chất liệu khác nhau như: gỗ mỡ (vàng tâm, dổi, de, mít,…), gỗ dán, giấy nến, tre nứa, song mây; và gần đây còn có thêm các chất liệu mới như: compuzit, gốm sứ; nên các sản phẩm của làng nghề Hạ Thái được ứng dụng vào những đồ thủ công nghệ khác như: hoành phi, câu đối, tượng Phật; Hay các đồ dụng nội thất gia đình như: bàn ghế, giường, tủ, bát, đĩa, lọ hoa, âu, khay,…

Để gìn giữ và phát triển làng nghề; các nghệ nhân của làng Hạ Thái đã không ngừng sáng tạo và cải tiến để tạo ra nhiều sản phẩm mới với mẫu mã đa dạng; nhằm đáp ứng nhu cầu và thu hút khách hàng ở trong và ngoài nước.

Lời kết

Làng nghề sơn mài Hạ Thái vẫn luôn giữ vững vị trí của mình và đáp ứng nhu cầu của khách hàng trong nước và nước ngoài. Các tác phẩm của làng Hạ Thái đã được xuất khẩu đến nhiều quốc gia trên thế giới như Anh, Pháp, Nga, Mỹ, Tây Ban Nha, Australia, Ý, Nhật, Hàn Quốc…

Dù trải qua rất nhiều thăng trầm và thay đổi qua các thời ký; nhưng làng nghề sơn mài Hạ Thái vẫn luôn giữ được sự ổn định của mình; chính điều này đã góp phần bảo tồn những giá trị văn hóa vật chất và tinh thần của sản phẩm đã góp phần để Hạ Thái trở thành một trong hai làng nghề thủ công mỹ nghệ truyền thống trong cả nước được Cơ quan hợp tác Quốc tế Nhật Bản (JICA) chọn làm điểm chiến lược phát triển làng nghề bền vững.

Trên đây, là những thông tin chi tiết về làng nghề sơn mài Hạ Thái. Hy vọng, qua bài viết này bạn đã hiểu rõ hơn về ngôi làng đã có lịch sử hơn 200 năm này. Cảm ơn bạn đã theo dõi!